Crna Gora i Srbija od 1918. do 1945. godine: Posledice ujedinjenja, Božićna pobuna

Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori (Podgorička skupština) donijela je 26. novembra 1918. istorijske odluke da se kralj Nikola i dinastija Petrović NJegoš zbog kapitulacije zbace sa crnogorskog prestola i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, a potom, tako ujedinjena, stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je stvorena 1. decembra 1918. godine. Na ovaj datum i samim ovim činom srušene su sve nade suverene Crne Gore Nikole Petrovića da može da bude prvi u srpstvu jer je u dinastičkoj borbi izgubio od svog unuka Aleksandra Prvog Karađorđevića.

Kralj Nikola je par godina u očajanju i ne shvatajući da je poražen pokušavao kod saveznika da izazove reakciju, prije svega pričom kako je Crna Gora u stvari bila pijemont srpstva i kako nije u redu što joj je uloga predvodnika po njegovom mišljenju oduzeta jer je ona, kako je govorio, „prva razvila zastavu svoju sa Dušanovim bijelim orlom“. No, saveznici više nisu imali povjerenje u njega, jer je sasvim, može se reći, neočekivano dozvolio kapitulaciju 1916. godine, pa je samim tim primorska srpska kraljevina, što se tiče tih istih saveznika, prestala da postoji i prestala da bude saveznik.

Svakako, ono što Nikola Petrović nije shvatao jeste suštinska razlika u razvitku, jer se Srbija razvijala kao parlamentarna demokratija, dok je Nikola despotski i praktično neograničeno vladao Crnom Gorom, a tu i takvu despotiju pokušao je da zamaskira oktroisanim ustavom i skupštinom gdje je on birao jedan dio poslanika. Naravno, Nikoli Petroviću kao i svim Petrovićima niko nije mogao niti želio, niti danas želi da ospori neupitan i zaista veliki doprinos srpskoj integralističkoj ideji.

Svakako jednu od najboljih definicija daljeg rada Nikole Petrovića nakon detronizovanja dao je Aleksandar Raković: „No, Nikola Petrović nije odustajao. NJegova vlada u emigraciji propagandno je tumačila srpsko i jugoslovensko ujedinjenje na prostoru Crne Gore kao ‘srbijansku aneksiju’ i ‘srbijansku okupaciju’. Nisu hteli da razumeju želju većine naroda Crne Gore – najčešće poznate kao ‘bjelaši’ – koja je oličena u odlukama Podgoričke skupštine. Oni nisu razumeli ni proces koji se odvijao širom Evrope, kada je razgrađivan stari a izgrađivan novi evropski, odnosno svetski poredak na novoustanovljenim skupštinama i zborovima.“ (Aleksandar Raković, Politika, 8. 1. 2019)

Na samom početku, misleći da će na taj način moći da ostvari politički uticaj, sam Nikola kao i njegova vlada u egzilu hvalili su jugoslovensku ideju. Međutim, želeći da na neki način povrati uticaj, Nikola je preko svojih povjerljivih ljudi počeo da stvara kontakte s Italijanima, što će uz njihovu obilatu a prije svega tu mislim na finansijsku pomoć dovesti do tzv. Božićne pobune.

BOŽIĆNA POBUNA

Potpomognuti i osokoljeni podrškom Italije, pristalice kralja Nikole koji su se prozvali „zelenašima”, 2. januara 1919. opkolili su Cetinje, međutim, uskoro su se suočili sa surovom realnošću promašenog koncepta i manjka podrške pa su doživjeli teške poraze kod Rijeke Crnojevića, Virpazara, Nikšića i Podgorice. Borbe na Cetinju su počele 6. januara, na Badnji dan. Jugoslovenska vojska i pristalice bezuslovnog ujedinjenja zvane „bjelaši“ sa svojim letećim odredima do nogu su potukli „zelenaše“, a pobuna je do 9. januara 1919. ugušena i time je ovaj pokušaj dezavuisanja novostvorene Kraljevine SHS propao prije nego što je i počeo.

Pobuna je doživjela debakl, prije svega jer Italijani, koji su bili alfa i omega ovih događaja, nisu imali jasnu sliku o brojnosti pristalica samog Nikole, već su od strane njegovih ljudi bili obmanuti pa im se ova operacija vratila kao bumerang a sam Nikola je bespovratno među Srbima u svim srpskim krajevima izgubio i ono malo ugleda što mu je bilo ostalo nakon kapitulacije iz 1916 godine. Nakon što su uvidjeli da je broj pristalica mali, negdje oko 3 do 5000, Italijani su počeli da peru ruke od njih i jednostavno otkazali podršku. Bjelaši su, kako su i sami Italijani uvidjeli, bili brojniji, sa većim borbenim moralom a i Jadranske trupe bez toga su predstavljale prepreku koju zelenaši nisu mogli preskočiti. Italija se naravno kasnije ograđivala od Božićne pobune u čijoj je organizaciji učestvovala.

Ono što je bitno reći jeste da i ciljevi pobunjenika nisu bili definisani do samog kraja, oni su tražili ukidanje odluka Podgoričke skupštine i odlazak „srbijanske vojske” iz Crne Gore, ne shvatajući da su upravo Srbija, bjelaši i saveznici oslobodili Crnu Goru od austrijske okupacije. Osim toga, kod zelenaša je jedan minorni dio bio za samostalnu Kraljevinu Crnu Goru, želeći da se nakon tog nekog obnavljanja narod izjasni da li želi da ide u zajednicu sa Srbijom, zaboravljajući da se narod već izjasnio na Podgoričkoj skupštini. Drugi dio zelenaša listom je bio za ujedinjenje ali su oni bili stava da država mora biti uređena na federalnom principu, pa će se ova grupacija, koju su predvodili Sekula Drljević (postao ustaša u toku Drugog svjetskog rata), Mihailo Ivanović (kasnije postao komunista) i Savo Vuletić (postao jedan od vođa četnika u Crnoj Gori), organizovati politički i napraviti Crnogorsku federalističku stranku.

Zelenaši su, a to ne smijemo zaboraviti, bili Srbi isto kao i bjelaši koji su branili novouspostavljeni poredak. Kada govorimo o zelenašima, politički vođa Božićne pobune Jovan Plamenac rekao je 1920. da je Srbija željela da „za račun Karađorđevića, zavojuje onu srpsku Crnu Goru koja je vjekovnim vojničkim pregnućem Srpstvo rodila”. Vojni komandant zelenaša Krsto Popović je krajem 1919. pisao da je „Crna Gora ona zemlja đe se čuvala i sačuvala iskra slobode Srbinove” (Raković, Politika, 8. 1. 2019). Oni su jednostavno smatrali da su bolji i eltniji Srbi u odnosu na svoje sunarodnike iz drugih srpskih krajeva, i to je jedan od uzroka problema koji će i kasnije nastati i u današnjem vremenu dovesti do toga da u Crnoj Gori imamo veliki broj nacionalnih Crnogoraca koje su stvorili komunisti a koji su, pošto nisu kao i njihovi preci (koji su, opet napominjem, bili Srbi) mogli biti prvi u srpstvu, postali izraziti antisrbi.

Božićna pobuna je nažalost bila srpsko-srpski sukob, dinastički sukob pristalica Petrovića i Karađorđevića i sukob dva različita poimanja srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja, na kraju krajeva.