Crna Gora otvara dokumenta o Golom otoku

Agencija za nacionalnu bezbjednost Crne Gore ukinula je oznaku tajnosti sa arhive Uprave državne bezbjednosti (UDBA) i Odjeljenja za zaštitu naroda (OZNA) iz perioda do 1948. godine i tu dokumentaciju predala Državnom arhivu.

Odluka o ukidanju oznake tajnosti podataka u dokumentacionom fondu OZNA i UDBA do 1948. godine, odnosno do Rezolucije Informbiroa donesena je u martu prošle godine.

U odluci koju je potpisao tadašnji direktor Agencije za nacionalnu bezjednost Boris Milić navodi se da je Komisija za preispitivanje tajnosti podataka ocijenila da ne postoji opasnost da bi otkrivanjem dokumenata mogle nastupiti štetne posljedice za bezbjednost i odbranu Crne Gore.

„Uzimajući u obzir da dokumentaciona građa nije nastala u radu SDB i ANB te činjenicu da su od njihovog nastanka do danas prošli apsolutno svi propisani rokovi za čuvanje podataka“, navodi se u odluci.

Odluke komisije dostavljene su podgoričkom Birnu na osnovu zahtjeva za slobodan pristup informacijama.

U odluci ANB-a se navodi da je veći dio dokumentacije tajnih službi iz perioda do 1948. godine predat Državnom arhivu Crne Gore kao i da, zbog društvenog i naučno-istorijskog značaja, nema zakonskih ograničenja za njihovo korišćenje. Iz Državnog arhiva nisu odgovorili na pitanja da li im je ANB dostavila dokumentaciju i na koji način je građani mogu koristiti.

Odlukom ANB-a iz prošlog marta odlučeno je da se stepen tajnosti ostalih dokumenata koji sadrže podatke UDB-a i SDB promijeni iz „strogo tajno“ u „tajno“, navodeći da bi njihovim objelodanjivanjem mogle nastupiti teže posljedice za bezbjednost Crne Gore. Pojašnjeno je da se u dokumentaciji bivših službi, sa kojih je skinuta oznaka povjerljivosti „državna tajna“, nalaze dosijei koji se odnose na „unutrašnje neprijatelje“ i „unutrašnji ekstremizam“ kao i dosijea iz perioda Rezolucije Informbiroa.

„U odnosu na lica na koja se odnose ti dosijei kao i njihove srodnike u prvom stepenu, cijenim svrsishodnim da ova kategorija lica u slučaju podnošenja zahtjeva može ostvariti uvid u dosijea uz obavezu zaštite lica koja su prikupljala podatke i identiteta izvora“, navodi se u odluci koju je potpisao Milić.

„Iz razloga kako građanima ne bi bilo uskraćeno pravo koje su mogli ostvariti prije više od dvije decenije“, dodaje se.

Osnovana 1944. i 1946. godine, OZNA i UDBA su imale širok spektar ovlaštenja i prvenstveno su bile odgovorne za unutrašnju državnu sigurnost. Njihov glavni interes je bio suočavanje sa takozvanim domaćim neprijateljima kao što su nacionalisti, separatisti ili protivnici Komunističke partije Jugoslavije.

UDBA je raspuštena 1990. godine početkom ratova u bivšoj SFRJ, a bivše republike su kao nezavisne države formirale zasebne obavještajne službe.

Arhivska građa koja sadrži lične podatke dostupna je za korišćenje po isteku 70 godina od njenog nastanka i najmanje 20 godina od smrti lica na koje se odnosi. Ta dokumenta se mogu koristiti i ranije ako na to pristane osoba na koju se odnose, supružnik, djeca ili roditelji u slučaju smrti.

Odlukom Komisije koju je u avgustu 2015. potpisao tadašnji vršilac dužnosti direktora ANB-a Dejan Peruničić podignut je stepen tajnosti podataka iz dokumentacionog fonda bivših službi bezbjednosti iz stepena „tajno“ u „strogo tajno“. Tada je ocijenjeno da će podizanje stepena tajnosti obezbijediti adekvatniju zaštitu nacionalnih interesa i bezbjednosti države koji bi neovlašćenim otkrivanjem podataka mogli biti ugroženi.

U odluci je tada pojašnjeno da dokumentacioni fond OZNA, UDBA i SDB sadrži podatke značajne zbog sadržaja ali i koriščenja sredstava i metoda za njihovo prikupljanje, kao i da je potrebno zaštititi agente koji su prikupljali podatke i njihove izvore.

„Objelodanjivanje podataka moglo bi onemogućiti ili dovesti u opasnost dalje prikupljanje podataka, odnosno adekvatno postavljanje, sprečavanje i suprostavljanje potencijalnim bezbjednosnim rizicima po nacionalnu i međunarodnu bezbjednost“, navodi se u odluci.

Peruničiću se sudi pred Višim sudom u Podgorici zbog zloupotrebe službenog položaja i nezakonitog prisluškivanja i praćenja brojnih ličnosti iz javnog života Crne Gore.

U Crnoj Gori su tadašnje opozicione partije 2016. godine tražile otvaranje tajnih dosijea iz komunističkog doba i iz ratnih 90-ih godina, ali ta dokumenta nikada nisu objavljena. Nakon smjene vlasti u Crnoj Gori Vlada na čijem je čelu bio Zdravko Krivokapić je u decembru 2020. obećala zakon o lustraciji na osnovu kojeg bi se iz javnog života udaljili zvaničnici koji snose krivicu za kršenja ljudskih prava u prošlosti.

Iz Vlade su u januaru 2022. godine najavili da će predložiti zakon do kraja godine, ali je Vladi Zdravka Krivokapića u međuvemenu izlasano nepovjerenje u Skupštini Crne Gore.

Advokat iz Podgorice Nikola Angelovski smatra da kontrola nad službama bezbjednosti u Crnoj Gori nikada nije do kraja sprovedena, upozoravajući da su tajne službe još od 1945. godine zloupotrebljavale svoju moć. Angelovski je prošlog juna pokrenio peticiju za donošenje zakona o otvaranju dosijea i dokumenata civilnih i vojnih obavještajnih službi Crne Gore.

„Otvaranje dosijea i dokumentacije tajnih službi jedan je od prvih koraka u pravnom savladavanju autoritarne komunističke i tranzicione prošlosti, čiji je prvenstveni cilj da se žrtvama prethodne autoritarne vlasti i drugim građanima omogući uvid u ta akta i u imena osoba koje su takva akta o njima sačinjavala“, kazao je Angelovski.

Angelovski smatra da bi otvaranje dosijea u Crnoj Gori trebalo da omogući proces lustracije, rehabilitaciju žrtava i izučavanje autoritarne prošlosti.

„Iskustva postkomunističkih zemalja ukazuju da je otvaranje dosijea moćan mehanizam suočavanja sa naslijeđem autoritarne prošlosti i put ka uspostavljanju pravne države i pravde u tranzicionim demokratijama“, tvrdi Angelovski, prenio je portal RTCG.